Klassieke rubriek van Coen Jansen | Aflevering 26
Hedendaagse (beeldende)kunst, architectuur, ballet, haute cuisine en couture, theatervoorstellingen; ze kennen grote aantallen enthousiaste bewonderaars en bezoekers die erdoor geprikkeld en geraakt worden. Zou het kunnen zijn dat ons gehoor conservatiever gebleven is dan de andere zintuigen, want bezoeksaantallen van concerten of uitvoeringen met hedendaagse klassieke muziek zijn vaak veel kleiner. En dat is jammer, want ook de muziekwereld is zeker niet stil blijven staan, klassieke muziek blijft zich net als alle andere kunstvormen steeds vernieuwen en ontwikkelen, er wordt dan ook veel mooie en kwalitatief goede muziek gecomponeerd; ons kleine kikkerlandje brengt schitterende hedendaagse klassieke muziek voort die veel meer bekendheid verdient.
De muziekgeschiedenis kent vele, ook in hun tijd al beroemde componisten die hun tijd met visionaire composities, die vaak niet begrepen werden, ver vooruit waren maar waar wel veel publiek op af kwam én nog steeds op af komt. Maar ook (laat 19e en) 20e eeuwse componisten als Gustav Mahler, Igor Strawinsky, Béla Bartók, Olivier Messiaen (in aflevering 33 te beluisteren) en Richard Strauss mogen dan wel overleden zijn, hun revolutionaire muziek is nog steeds erg geliefd, net als de fascinerende muziek van nog levende componisten als Philip Glass, John Adams, Arvo Pärt, Reich en de Brit Thomas Adès (die in aflevering 38 met muziek uit Groot-Brittannië te beluisteren zal zijn).
In deze aflevering heb ik voor de liefhebbers twee heftige, maar zéér indrukwekkende eigentijdse meesterwerken van Nederlandse componisten geselecteerd. Deze grote en tegelijkertijd grootse werken hebben wereldfaam geoogst en hebben, voorzover nog nodig, hedendaagse Nederlandse muziek hoog op de internationale kaart gezet, en hóe!!
Als eerste staat voor u klaar; van de op veel te jonge leeftijd overledenTristan Keuris, diens symfonische; Movements uit 1981.
Als tweede kunt u gaan luisteren naar een zeer recent werk, wánt uit 2017, van Willem Jeths; het even diep ontroerende als indrukwekkende Requiem , waarover de Classical Music Daily schreef; "...........Dit is absoluut adembenemende muziek in een verbazingwekkende uitvoering waarvan ik denk dat die niemand onberoerd zal laten. Dit Requiem, dat ik zonder voorbehoud aan álle lezers van harte aanbeveel is een van de grootste werken die ik ooit heb gehoord, en ik heb het gevoel dat toekomstige generaties het ook als zodanig zullen beschouwen......................"
*Tristan Keuris (1946-1996 ); deze componist van oa kamermuziek, symfonische werken, soloconcerten, filmmuziek etc. begon al met componeren vanaf het moment dat hij piano kon spelen. Zijn muzikale talent werd ontdekt op de plaatselijke muziekschool. Keuris werd van de middelbare school gestuurd omdat hij hij er steevast schitterde door afwezigheid. De jonge Keuris deed namelijk liever wat anders; oa componeren, want hij schreef in zijn jeugd al meer dan 60 werken! Keuris ging bij Ton de Leeuw aan het Utrechts Conservatorium compositie studeren, later ging hij zelf doceren aan de conservatoria van Groningen, Utrecht, Hilversum, Amsterdam, was hij een veel gevraagd gastdocent en verzorgde daarom ook masterclasses in het buitenland.
Aart van der Wal (muziekjournalist en muziekcriticus) schreef; ".....Keuris' muziek is gepassioneerd, serieus, expressief en kleurrijk maar bovenal vervuld van een eigenzinnige oorspronkelijkheid en verbeeldingskracht die zijn creaties ver uittilt boven de middelmatigheid van vele van zijn tijdgenoten. ........Keuris componeerde niet om het componeren, maar omdat hij werkelijk iets belangrijks te zeggen meende te hebben. Keuris' uitermate briljante orkestratie zal zeker hebben geholpen bij zijn weg omhoog, maar dat kan ook worden gezegd van zijn sterk gedreven zoektocht naar het virtuoze, briljante en expressieve in zijn muziek".
De naam van Keuris als belangrijk componist werd in Nederland definitief gevestigd met zijn werk Sinfonia, waarvoor hij in 1975 de Matthijs Vermeulenprijs ontving (=belangrijkste <jaarlijkse> Nederlandse compositieprijs, vernoemd naar de in 1967 overleden componist Matthijs Vermeulen) , vanaf dan volgden er prestigieuze compositie-opdrachten; vele inter/nationale prijzen en onderscheidingen zouden er nog volgen.
Als eerbetoon aan Keuris, die als één van de belangrijkste componisten van zijn generatie beschouwd wordt, verscheen er in 2009 een verzamelbox met maar liefst 12 cd's met opnamen van zijn verzamelde werken die door uiterst gerenommeerde orkesten en dirigenten zijn uitgevoerd. Ook zijn er een componistenwedstrijd en een kamermuziekwedstrijd voor scholen naar hem vernoemd.
*Over Movements voor Orkest, gecomponeerd tgv het 90-jarig bestaan van het Concertgebouworkest, schrijft Keuris; "Movements bestaat uit vier delen, vier 'bewegingen' voor orkest. Vier delen maken nog geen symfonie. Het werk heeft misschien wel de contouren maar niet de inhoud van een symfonie. Ik probeer het orkest zo 'natuurlijk' mogelijk te laten klinken. Gebruik veel korte rusten die licht en ruimte moeten geven waardoor je alle dingen goed kunt horen. Dus geen lange koperblazers-accoorden die het orkest vergrauwen en de klank dichtslaan. Korte accenten - waardoor de andere stemmen hoorbaar blijven - is een soort ventiel dat ik gebruik. Strawinsky is voor mij in vele opzichten een voorbeeld geweest. Maar wat instrumentatie betreft heeft de negentiende eeuw veel te bieden: Berlioz, Mahler".
Aart van der Wal (muziekjournalist en
muziekcriticus); "...Zijn internationale doorbraak als componist volgde
in 1982, toen het (destijds nog niet Koninklijke) Concertgebouworkest onder
Bernard Haitink een tournee naar Amerika maakte met onder andere Keuris'
Movements op het programma. Het was typisch zo'n tournee waarvan de Amerikaanse
pers schreef dat een klein land toch zo groot kon zijn........."
Dat een wereldberoemd orkest en een even vermaard dirigent een dergelijk
modern werk tijdens een buitenlandse toernee op de lessenaars willen zetten is
niet vanzelfsprekend, het zegt dus wel iets over de kwaliteit deze partituur,
nl; adembenemende virtuoze muziek in briljante orkestraties!
**In de opwindende opname door het Kon. Concertgebouw Orkest olv Bernard Haitink;
Tristan Keuris; Movements voor Orkest (1981)
I; Scorrevole e leggiero, II; Lento, III; ♩= 63, IV; Molto animato
*Willem Jeths (1959); deze oud-leerling van Tristan Keuris en Hans Kox is een belangrijk hedendaags componist van kamermuziek en vooral symfonische werken, waarbij hij vaak extreme grenzen opzoekt. Jeths;"Mijn muziek gaat over uitersten: strak zuiver versus vervorming, hard tegenover zacht." Maar ook klankkleur en timbre zijn voor hem erg belangrijk. Jeths; "Kleur is het thema van al mijn werken".
Ondanks dat hij traditiebewust is ziet hij zichzelf als een vernieuwer van het geluid van het symfonieorkest; zo schrijft hij ongebruikelijke speeltechnieken in zijn partituren voor en vlecht hij er originele geluidsbronnen als speelgoed instrumenten, brekend glas en druppelend water doorheen, maar desondanks blijft Jeths’ muziek altijd begrijpelijk, en dat zal hij ongetwijfeld van zijn docent Keuris hebben geleerd!
Jeths wordt tot de meest succesvolle hedendaagse Nederlandse componisten gerekend.
Na studies aan de Conservatoria van Utrecht en Amsterdam en Muziekwetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam is Jeths zelf gaan doceren aan de Conservatoria van Tilburg en Amsterdam, werkte hij als composer-in-residence bij het Gelders Orkest (helaas wegbezuinigd en opgegaan in Phion) en het Brabants Orkest (helaas óók al door bezuinigingsdrift verdwenen en opgegaan in Philharmonie Zuidnederland). Ook is er een driedaags festval in Rotterdam naar hem vernoemd en in 2014 werd hij, zeer terecht! uitgeroepen tot Componist des Vaderlands. Zijn vioolconcert uit 1993, waarvoor hij internationaal zeer veel lof ontving, betekende zijn grote doorbraak.
*Dat Jeths uiteindelijk eens een requiem op de aloude woorden van de Latijnse dodenmis zou componeren lag in de lijn der verwachting omdat thema's als liefde en dood in veel van zijn werken terug te vinden zijn.
Jeths; “De dood is een mysterie dat voor ons ligt. Het is een onderwerp dat me eindeloos fascineert en dat het centrale thema is van mijn muzikale carrière. De dood is niet het laatste einde, maar een overgang naar een andere fase. De dood blijft voor mij een belangrijk referentiepunt, al is mijn kijk erop veranderd. Angst en paniek beginnen plaats te maken voor berusting".
Ook in dit Requiem (een compositieopdracht van de uiterst prestigieuze NTR zaterdagmatinee) dat door kenners een grandioze maar dramatische meditatie over de dood wordt genoemd, gaat Jeths extremen weer niet uit de weg; meesterlijke, en soms verrassende orkestraties, donderend angstaanjagend orkestraal geweld tegenover serene klanken, originele moderniteiten tegenover verstilde middeleeuws aandoende passages etc.
Jeths; "Dit is mijn meest melodieuze werk". Het Requiem moet uit het hart komen en het hart zingt".
Dit Requiem, op de aloude Latijnse tekst, kreeg in binnen-en buiteland uiterst lovende kritieken;
Operamagazine; "In de rijkdom van de orkestrale kleuren en effecten, van de spannende harmonieën en effectvolle melodieën in koor- en solozang toonde Jeths zijn origineel meesterschap als componist. Dit requiem verdient het om wereldberoemd te worden......."
Dagblad Trouw; ".......Scheurtjes in het pleisterwerk van de Grote Zaal na de uitvoering van Willem Jeths' "Requiem"? Niet uitgesloten. Vloer en stoelen trilden tijdens de ZaterdagMatinee..........Wanneer een Nederlands componist luide toejuichingen krijgt voor een nieuw werk, dan moet het wel érg goed zijn. Willem Jeths beleefde die bijval op 11 maart in het Amsterdams Concertgebouw voor zijn nieuwe Requiem, dat uitgevoerd werd in de NTR ZaterdagMatinee"........
NRC; "Terug naar de stilte in het Requiem van Jeths"
Het internationale blad Classical Music Daily; "......Het requiem begint heel rustig en geeft een gevoel van berusting op het moment van overlijden, maar bouwt en intensiveert snel op tot bijna een kreet van verzet en angst. Dit bouwt zich op tot een fantastische climax totdat het weer wegzakt naar de rust van de opening................Voor mij verwijst het Introïtus terug naar vervlogen tijden met gregoriaans. Koor en orkest lijken op het eerste gezicht in rouw...........Dit gedeelte is van grote kracht en schoonheid, en het is muziek die me tot tranen toe ontroert..........Het Kyrie is kort en er is een dialoog tussen de baritonsolist en het koor, zoals in een kerkdienst tussen de priester en de gelovigen............Het Dies Irae is krachtig, stormachtig en echt angstaanjagend. In dit deel hoor je ook het donderende orgel.............en dan, soms, een bijna angstaanjagende stilte.........Het Tuba Mirum is aanvankelijk vrij ingetogen, maar ook onheilspellend. De bariton en sopraan zijn hier de belangrijkste vocale partijen, en samen met de sfeervolle orkestratie, roepen ze, voor mij althans, een gevoel van verlatenheid en soms angst op.............Tegen het einde zingt het koor en het dreunt het orgel totdat de muziek verstomt tot een enkele vastgehouden noot...........Het Lacrimosa is een ware klaagzang..........De laatste smeekbede is hartstochtelijk.........Het Offertorium.......is hartstochtelijk en jubelend, maar tegelijkertijd zijn er ook momenten van angst, aangezien het doembeeld van de hel niet ver weg is.........Ik heb het gevoel dat het Lux Aeterna het spirituele en muzikale hart van dit werk is. Er zijn momenten van grote stilte, bijna statisch, en een paar gevallen waarin een sterk akkoord uit het niets verschijnt, bijna alsof er plotseling een lichtstraal oplicht. Dit Lux Aeterna is van grote ingetogen schoonheid............In Paradisum begint heel sfeervol maar dan worden de ontzaglijke krachten van het koor, het orkest en de solisten in stelling gebracht. Je kunt je echt voorstellen dat je op het punt staat het paradijs binnen te gaan. Je krijgt het gevoel dat de dood inderdaad slechts een deel is geweest van de reis van de ene fase van ons bestaan naar de volgende. Dit is het mooiste gedeelte van het Requiem.............."
**Live-opname van de overrompelende wereldprèmiere
van het magistrale Requiem van Willem Jeths, in het Concertgebouw
Amsterdam, op 11 maart 2017, door; Kelly God-sopraan, Andreas Wolf-bas-bariton
, Radio Philharmonisch Orkest (met een uitgebreide slagwerksectie , blokfluit,
prominente koperblazerssectie), groot orgel en het Groot Omroep Koor olv James
Gaffigan.
De (korte) delen gaan zonder onderbreking in elkaar over;
Praefatio, Introitus, Kyrië, Dies Irae, Tuba Mirum, Rex Tremendae, Recordare, Lacrimosa, Offertorium, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei, Lux Aeterna, Libera Me, In Paradisum.
